چگونه زبان لاتین، «زبان جهانی» سابق جهان، «مُرد»؟ پاسخی غیرمنتظره
ما اغلب احساس می‌کنیم که زبان انگلیسی در همه جا حضور دارد و انگار تمام دنیا باید آن را بیاموزند. اما آیا تا به حال فکر کرده‌اید که آیا در تاریخ زبان دیگری هم وجود داشته که مانند انگلیسی امروز، در اوج شکوه و اهمیت بوده باشد؟
البته که وجود داشته است. آن زبان، لاتین بود.
برای تقریباً دو هزار سال، لاتین زبان رسمی امپراتوری روم، و زبان علم، قانون، ادبیات و دیپلماسی در اروپا بود. جایگاه آن حتی از انگلیسی امروز نیز برجسته‌تر بود.
اما عجیب اینجاست که امروز، به جز در مراسم مذهبی واتیکان، تقریباً هیچ‌کس را نمی‌شنوید که به زبان لاتین صحبت کند.
پس، این زبان که زمانی تا این حد قدرتمند بود، به کجا رفت؟ چه کسی آن را «کشت»؟
از بین رفتن زبان، بیشتر شبیه به انتقال یک دستور پخت خانوادگی است
عجله نکنید که نتیجه‌گیری کنید. از بین رفتن یک زبان، شبیه به یک پرونده قتل نیست؛ بلکه بیشتر به داستان انتقال یک دستور پخت خانوادگی می‌ماند.
تصور کنید مادربزرگی محترم و باوقار وجود دارد که دستور پخت یک سوپ مخصوص و بی‌نظیر را در اختیار دارد. او این دستور پخت را به همه فرزندانش یاد می‌دهد. تا زمانی که مادربزرگ زنده است، همه دقیقاً طبق روش او سوپ را می‌پزند و مزه آن ذره‌ای تغییر نمی‌کند.
بعدها، مادربزرگ از دنیا می‌رود. فرزندان نیز هر کدام به سویی می‌روند و در شهرهای مختلف ساکن می‌شوند.
- فرزندی که کنار دریا زندگی می‌کند، فکر می‌کند اگر کمی غذای دریایی به سوپ اضافه کند، خوشمزه‌تر می‌شود.
- فرزندی که به مناطق داخلی نقل مکان کرده، کشف می‌کند که با افزودن کمی قارچ و سیب‌زمینی محلی، سوپ غلیظ‌تر می‌شود.
- و فرزندی که در مناطق گرمسیری ساکن شده، کمی ادویه‌های تند به سوپ می‌ریزد تا آن را خوش‌طعم‌تر کند.
چند نسل می‌گذرد، و این سوپ‌های «اصلاح‌شده»، از نظر طعم و روش پخت، بسیار با دستور اصلی مادربزرگ متفاوت می‌شوند. آن‌ها هر کدام به طور مستقل توسعه یافته و تبدیل به «سوپ دریایی فرانسوی»، «سوپ قارچ ایتالیایی» و «سوپ غلیظ اسپانیایی» با طعم‌های منحصربه‌فرد می‌شوند.
همه آن‌ها از دستور پخت مادربزرگ سرچشمه می‌گیرند، اما خود آن «سوپ مادربزرگ» اولیه دیگر هرگز پخته نمی‌شود. آن فقط در آن کتاب قدیمی دستور پخت وجود دارد.
حالا، متوجه شدید؟
لاتین «نمرده»، بلکه در قالب‌های گوناگون «به حیات خود ادامه داده است»
این داستان، همان سرنوشت زبان لاتین است.
آن «مادربزرگ»، همان امپراتوری روم بود که زمانی بسیار قدرتمند بود. و آن «سوپ مخصوص»، همان زبان لاتین بود.
هنگامی که امپراتوری روم، این «بزرگ خانواده»، هنوز پابرجا بود، از اسپانیا تا رومانی، همه به یک لاتین یکپارچه و استاندارد صحبت می‌کردند و می‌نوشتند.
اما وقتی امپراتوری فروپاشید و اقتدار مرکزی ناپدید شد، «فرزندان» – یعنی نیاکان مردم امروزی فرانسه، اسپانیا، ایتالیا و غیره – شروع به «اصلاح» این سوپ زبانی به روش خودشان کردند.
آن‌ها بر اساس لهجه‌ها و عادات محلی خود، و با ادغام واژگان از اقوام دیگر (مثلاً فرانسوی با ژرمنی، اسپانیایی با عربی در هم آمیخت)، لاتین را «بومی‌سازی» کردند.
به تدریج، این «سوپ‌های با طعم جدید» – یعنی فرانسوی، اسپانیایی، ایتالیایی، پرتغالی و رومانیایی امروزی – تفاوتشان با لاتین اولیه بیشتر و بیشتر شد و در نهایت به زبان‌هایی کاملاً جدید و مستقل تبدیل شدند.
پس، لاتین توسط هیچ‌کس «کشته» نشد. آن نمرده است، بلکه در قالب‌های بسیاری از زبان‌های جدید «به حیات خود ادامه داده است». آن تکامل یافت، منشعب شد، درست مانند سوپ مادربزرگ، که به اشکال جدید در خانه هر یک از فرزندان ادامه یافت.
پس آن «لاتین کلاسیک» که امروز در کتاب‌ها می‌بینیم و برای یادگیری‌اش باید زحمت بکشیم، چیست؟
آن شبیه به همان «دستور پخت موروثی» است که در کشو قفل شده – آن دقیق‌ترین و ظریف‌ترین روش پخت را در یک لحظه خاص ثبت کرده است، اما منجمد شده، دیگر تغییر نمی‌کند و تبدیل به یک «سنگواره زنده» شده است. در حالی که خود زبان، در میان مردم به رشد و جریان خود ادامه داده است.
زبان زنده است، ارتباط ابدی است
این داستان درسی عمیق به ما می‌دهد: زبان زنده است، درست مانند زندگی، همیشه در جریان و تغییر است.
سلطه زبانی که امروز شکست‌ناپذیر به نظر می‌رسد، در بستر تاریخ ممکن است فقط یک روند گذرا باشد.
تکامل لاتین، اگرچه فرهنگ غنی و متنوع اروپا را خلق کرد، اما دیوارهای ارتباطی نیز ایجاد کرد. «نوادگان» اسپانیایی‌زبان دیگر نمی‌توانند صحبت‌های «بستگان» ایتالیایی‌زبان خود را بفهمند.
این «دردسر دلنشین» امروزه رایج‌تر است، زبان‌های دنیا صدها و هزاران نوع دارد. خوشبختانه، ما در عصری زندگی می‌کنیم که می‌توانیم با فناوری این موانع را بشکنیم. برای مثال، ابزارهایی مانند Lingogram که با ترجمه هوش مصنوعی داخلی خود، به شما امکان می‌دهد با هر کسی در هر گوشه از جهان به راحتی گفتگو کنید، فارغ از اینکه «دستور پخت» زبان آن‌ها چقدر متفاوت تکامل یافته باشد.
تکامل زبان، شاهد جریان تاریخ و خلاقیت بشر است. دفعه بعد که با یک زبان خارجی روبرو شدید، آن را یک «غذای محلی» با طعمی منحصربه‌فرد تصور کنید. آن مانع نیست، بلکه پنجره‌ای رو به دنیایی جدید است.
و با ابزارهای خوب، باز کردن این پنجره بسیار آسان‌تر از آن چیزی خواهد بود که تصور می‌کنید.