Жапондармен сөйлесу неге сонша қиынға соғады? Жаттап алуды қойыңыз, «қарым-қатынас картасы» сізді бірден түсіндіреді

Сізде осындай сезім болған ба?

Жаңадан танысқан адамдармен, әсірее әртүрлі мәдениеттегі әріптестермен немесе клиенттермен сөйлескенде, әрқашан абай болып, жіп үстінде тұрғандай сезінесіз бе? Бір ауыз сөзді қате айтып қалып, жағдайды бірден ыңғайсыз қылып аламын ба деп қорқасыз, ішіңізден: «Құдайым-ау, менің қазір айтқаным тым еркін болмады ма екен?» деп тілейсіз бе?

Әсіресе, жапон тілін үйренгенде, күрделі «кеигомен» (құрметтеу сөздерімен) бетпе-бет келгенде, көп адам бірден бас тартады. Барлығы «айту» деген мағынаны білдірсе де, неге «言う», «言います», «申す», «おっしゃる» сияқты соншама нұсқалары бар?

Егер сізде де осындай түсініксіздік болса, мен сізге айтқым келеді: мәселе сіздің тіл біліміңіздің нашарлығында немесе есте сақтау қабілетіңіздің төмендігінде емес.

Мәселе мынада: біз тілді «аударма тапсырмасы» ретінде қабылдауға әдеттенгенбіз, бірақ қарым-қатынастың артындағы көзге көрінбейтін «әлеуметтік картаны» елемейміз.

Қарым-қатынас – аударма емес, орналастыру

«Адамдар арасындағы қарым-қатынас GPS-ін» қолданып жатқаныңызды елестетіп көріңіз. Әрбір адаммен қарым-қатынас жасаған сайын, алдымен екі координатты анықтауыңыз керек:

Вертикальды координат: Билік қашықтығы (Сіз жоғарыдасыз ба, әлде мен бе?)
Горизонтальды координат: Психологиялық қашықтық (Біз «ішкі ортадағылармыз ба», әлде «сыртқы ортадағылармыз ба»?)

«Билік қашықтығы» дегеніміз – әлеуметтік мәртебе, жас немесе жұмыс орнындағы иерархиялық қарым-қатынас. Сіздің басшыңыз, клиенттеріңіз, үлкендеріңіз сізден «жоғарыда» тұрады; ал достарыңыз, тең дәрежедегі әріптестеріңіз бір деңгейде болады.

«Психологиялық қашықтық» дегеніміз – қарым-қатынастың жақындығы немесе алыстығы. Отбасы мүшелері, ең жақын достарыңыз – сіздің «ішкі ортадағыларыңыз» (жапонша uchi), араларыңызда ешбір құпия жоқ десе де болады, өзара әрекеттесу үлгісі табиғи, еркін болады. Ал дүкен сатушылары, алғаш рет кездескен клиенттер – «сыртқы ортадағылар» (жапонша soto), олармен өзара әрекеттесу белгіленген «әлеуметтік сценарийді» ұстанады.

Бұл карта сіздің қай «қарым-қатынас бағытын» таңдауыңыз керектігін анықтайды.

Тіл – сіз таңдаған бағыт

Енді жапон тіліндегі сол басты ауыртатын сөздерге қайта оралайық:

Ең жақын досыңызбен сөйлескенде, картада бір деңгейдесіз, және психологиялық қашықтық нөлге тең. Бұл кезде сіз «күнделікті қарапайым жолды» таңдайсыз, ең оңай 言う (iu) сөзін қолдансаңыз болды.
Бейтаныс адамдармен немесе жақсы таныс емес әріптестермен сөйлескенде, мәртебелеріңіз тең болса да, белгілі бір психологиялық қашықтық бар. Бұл кезде сізге «сыпайылық тас жолына» түсу керек, 言います (iimasu) сөзін қолдансаңыз ғана лайықты болады.
Үлкен бастығыңызға немесе маңызды клиентіңізге жұмыс туралы есеп бергенде, олар сізден «жоғарыда» және «сыртқы ортадағылар» қатарына жатады. Бұл кезде сізге өз әрекеттеріңізді сипаттау үшін «кішіпейілділік режиміне» ауысу керек, 申す (mousu) сөзін қолданып, өзіңізді төмендетесіз.
Сонымен қатар, сол басшының немесе клиенттің әрекеттерін айтқанда, сіз «құрмет режимін» қосып, おっしゃる (ossharu) сөзін қолданып, қарсы тарапты жоғарылатасыз.

Көріп тұрсыз ба, бұл «картаны» түсінген соң, тіл енді жаттанды ережелер жиынтығы емес, қарым-қатынасты орналастыруға негізделген табиғи таңдау болып шығады. Сіз «сөз жаттап» жатқан жоқсыз, «бағыт таңдап» жатырсыз.

Бұл тек жапон тілінің логикасы ғана емес, шын мәнінде кез келген мәдениетке ортақ. Ойланып көріңізші, сіз достарыңызбен әзілдесетін үнмен сұхбат алушымен сөйлеспейсіз, немесе клиенттерге қолданатын сыпайы сөздермен ата-анаңызбен әңгімелеспейсіз. Себебі аузыңызды ашқан сәтте, сіз іштей орналастыруды үнсіз орындап қойған боласыз.

Қате жолға түсуден қорықпаңыз, алдымен картаға қарап көріңіз

Сонымен, тілді шынымен меңгеріп, адамдармен терең байланыс орнатудың кілті – барлық грамматиканы жаттап алу емес, «карта санасын» қалыптастыру.

Келесі жолы өзіңізді қолайсыз сезініп, қалай сөйлеуді білмей қалсаңыз, «бұл сөйлемді ағылшынша/жапонша қалай айтады?» деп іздеуге асықпаңыз.

Алдымен ішіңізден өзіңізге бірнеше сұрақ қойыңыз:

Менің бұл адаммен билік қашықтығым қандай?
Біздің қазіргі психологиялық қашықтығымыз қаншалықты? «Ішкі ортадағы» адамбыз ба, әлде «сыртқы ортадағы» адамбыз ба?

Бұл екі сұраққа нақты жауап бере алсаңыз, қандай үнмен, қандай сөздермен сөйлеу керектігі туралы жауап өздігінен пайда болады. Бұл кез келген грамматика кітабынан артық тиімді.

Әрине, бейтаныс мәдени «картаны» зерттеу кезінде адасу сөзсіз. Мұндай кезде ақылды нұсқаушы болса, бәрі әлдеқайда жеңіл болар еді. Мысалы, Lingogram сияқты құралдар, бұл AI аудармасы бар чат қосымшасы. Мәдени және тілдік айырмашылықтарды еңсеріп, сөз қолданысыңыздың дұрыстығына сенімсіз болған кезде, ол сіздің ниетіңіз бен құрметіңізді дәл жеткізуге көмектеседі, осылайша сіз әлемнің түкпір-түкпіріндегі адамдармен сенімдірек байланыс орната аласыз, әңгімені «өлтіріп» тастамайсыз.

Есіңізде болсын, тілдің түпкі мақсаты кемелділік емес, байланыс орнату.

Келесі жолы сөйлемес бұрын, не айтатыныңызды ғана ойламай, екеуіңіздің картада қай жерде тұрғандарыңызды қараңыз.

Міне, бұл – қарым-қатынастың шынайы құпиясы.