Id-“Djalett ta’ Art Twelidek” Mhuwiex Antikwat, Iżda Teżor Minsija

Qatt ħassejtek hekk?

Meta titkellem mal-familja fuq it-telefon, tixħet bla ma trid titkellem bil-Mandarin, għax tħoss li hu aktar “formali”; waqt laqgħa mal-ħbieb, meta tisma’ lil xi ħadd jitkellem bid-djalett, bil-moħbi tikklassifikah bħala “antikwat” jew “passat”; anke, meta jiġik il-mistoqsija “Taf titkellem bid-djalett ta’ art twelidek?”, twieġeb b'ċertu imbarazzament: “Naf ftit, imma m’għadnix tajjeb/tajba fiha.”

Jidher li lkoll naċċettaw fatt: li l-Mandarin huwa “lingwa”, waqt li lsien ommna—dawk id-djaletti ta’ art twelidna li smajna minn żgħożitna, mimlijin b’sentimenti ta’ qrubija—huma sempliċement “djaletti”. Eżistenza li tidher aktar sekondarja, inqas importanti.

Imma, dan hu tassew il-fatt?

Storja dwar “Riċetta Sigrieta”

Ejja nħarsu lejn din il-kwistjoni b’mod differenti.

Immaġina li n-nanna tiegħek kellha riċetta sigrieta tal-“majjal imsajjar bl-aħmar” (hongshao rou) li għaddiet minn ġenerazzjoni għal oħra. It-togħma ta’ dan id-dixx hija l-aktar memorja sħuna ta’ tfulitek. Iktar tard, il-ġenituri tiegħek kibru u marru fi bliet differenti, bħal Shanghai, Guangzhou, u Chengdu. Huma għamlu xi aġġustamenti żgħar għar-riċetta tan-nanna skont it-togħma lokali: il-qraba f’Shanghai żiedu ftit zokkor biex sar ħelu; il-qraba f’Guangzhou żiedu z-zalza Chu Hou għal togħma aktar rikka; u l-qraba f’Chengdu żiedu xi pejst tal-fażola Pixian u bżar tas-Sichuan, biex sar pikkanti, aromatiku u frisk.

Għalkemm dawn il-verżjonijiet imtejba tal-majjal imsajjar bl-aħmar għandhom togħmiet differenti, l-għeruq tagħhom kollha ġejjin mir-“riċetta sigrieta” tan-nanna. Kull wieħed minnhom huwa Delicious, u jġorr l-istorja u l-emozzjonijiet uniċi ta’ fergħa tal-familja.

Issa, ħarġet katina kbira ta’ ristoranti li introduċiet il-“majjal imsajjar bl-aħmar nazzjonali” standardizzat. Għandu togħma tajba, uniformi mal-pajjiż kollu, konvenjenti u veloċi. Għall-effiċjenza u l-uniformità, l-iskejjel, il-kumpaniji, u t-televiżjoni kollha qed jippromwovu din il-“verżjoni standard”.

Bil-mod il-mod, kulħadd beda jħoss li din il-“verżjoni standard” biss kienet il-vera majjal imsajjar bl-aħmar, wieħed li jista’ jkun ippreżentat tajjeb. Filwaqt li dawk il-“verżjonijiet tal-familja” ħelwin, mielħin, pikkanti, kienu meqjusa bħala “ikel tad-dar”, mhux “professjonali” biżżejjed, jew saħansitra daqsxejn “antikwati”. Maż-żmien, il-ġenerazzjoni żagħżugħa bdiet taf biss it-togħma tal-verżjoni standard, u r-riċetta sigrieta tan-nanna u dawk il-verżjonijiet imtejba u kreattivi, bil-mod il-mod intilfu.

Din l-istorja, ma tinstemax diqa ħafna?

Fil-fatt, id-“djaletti” tagħna, huma dawk il-platti “tal-familja” bħall-majjal imsajjar bl-aħmar, mimlijin b’personalità u storja. Waqt li l-Mandarin, huwa dik il-“verżjoni nazzjonali” effiċjenti u standard.

Il-Min Nan, il-Cantonese, il-Wu, il-Hakka… dawn mhumiex “varjanti lokali” tal-Mandarin, iżda lingwi li żviluppaw parallel mal-Mandarin tul il-kors twil tal-istorja, u li wkoll oriġinaw mill-lingwa Ċiniża antika. Huma bħal fergħat differenti fuq dik is-siġra tal-familja kbira, kull waħda tikber b’saħħitha, aktar milli friegħi żgħar li jikbru mit-tronk prinċipali.

Li ssejjaħ il-Min Nan “djalett Ċiniż” huwa bħal li ssejjaħ l-Ispanjol jew il-Franċiż “djaletti Latini”. Mill-perspettiva lingwistika, id-differenzi bejniethom diġà laħqu l-livell ta’ “lingwa” u “lingwa”, mhux “lingwa” u “djalett”.

Meta tintilef “platt”, x’nitilfu?

Meta “platt tal-familja” jisparixxi, nitilfu aktar minn sempliċiment togħma.

Nitilfu x-xbieha tan-nanna okkupata fil-kċina, nitilfu dik il-memorja unika tal-familja, nitilfu konnessjoni emozzjonali li ma tistax tiġi replikata mill-“verżjoni standard”.

Bl-istess mod, meta “djalett” jiddeterjora, nitilfu ħafna aktar minn sempliċiment għodda ta’ komunikazzjoni.

F’Penang, il-Malasja, id-djalett lokali Min Nan (magħruf bħala “Penang Hokkien”) qed jiffaċċja tali dilemna. Ġenerazzjonijiet ta’ immigranti Ċiniżi hemmhekk, bl-użu tal-lingwa tagħhom stess, integraw mal-kultura lokali, u ħolqu vokabularju u espressjonijiet uniċi. Dan mhux biss għodda ta’ komunikazzjoni, iżda wkoll vettura għall-identità u l-wirt kulturali tagħhom. Iżda bit-tixrid tal-Ingliż u l-Mandarin, qed jonqos in-numru ta’ żgħażagħ li jistgħu jitkellmuh b’mod fluwenti.

L-għejbien ta’ lingwa huwa bħallikieku l-aħħar paġna tneħħiet minn ktieb tal-istorja tal-familja. Dawk il-qawl sabiħ, il-proverbji antiki, u s-sens ta’ umoriżmu uniku li jistgħu jiġu espressi preċiżament biss permezz tagħha, kollha se jgħibu magħha. Ir-rabta emozzjonali bejnna u l-antenati tagħna wkoll issir inqas ċara minħabba dan.

Li terġa’ ssib ir-“Riċetta Sigrieta” Tiegħek Hija Sors ta’ Kburija

Fortunatament, aktar u aktar nies qed jibdew jirrealizzaw il-prezz tal-“riċetti sigrieti tal-familja” dawn. Bħaż-żgħażagħ f’Penang li qed jaħdmu iebes biex jiddokumentaw u jippromwovu l-Hokkien, huma mhumiex qed iżommu mal-qadim, iżda qed iħarsu teżor.

M’għandniex għalfejn nagħżlu bejn id-“djalett ta’ art twelidna” u l-“Mandarin”. Din m’hi bl-ebda mod ġlieda ta’ “int jew jien”. Li nikkontrollaw il-Mandarin jippermettilna nikkomunikaw ma’ dinja usa’, waqt li li nerġgħu nqajmu d-djalett ta’ art twelidna, jippermettilna nifhmu aktar fil-fond min aħna, u minn fejn ġejna.

Din hija “kapaċità bilingwi” aktar ‘cool’—li tkun tista’ timmaniġġja l-etikett tal-lingwa uffiċjali, u wkoll li tkun tista’ tilgħab bl-intimità tal-aċċent lokali.

Għalhekk, id-darba li jmiss titkellem mal-familja fuq it-telefon, ipprova tkellem dwar il-ħajja ta’ kuljum bid-djalett ta’ art twelidek. Id-darba li jmiss tisma’ lil xi ħadd jitkellem bid-djalett, ipprova tapprezza s-sbuħija unika tiegħu. Jekk għandek tfal, għallimhom ftit frażijiet sempliċi mid-djalett lokali, huwa importanti daqs li tgħallimhom jiftakru isimhom stess.

Dan mhuwiex “antikwat”, dan huwa l-għeruq tiegħek, huwa l-impronta kulturali unika tiegħek.

F’din l-era ta’ globalizzazzjoni, aħna konnessi mad-dinja aktar faċilment minn qatt qabel. Iżda kultant, l-aktar distanza ’l bogħod, hija preċiżament id-distanza bejnna u l-kultura l-aktar qrib tagħna. Fortunatament, it-teknoloġija tista’ wkoll isservi bħala pont. Pereżempju, meta trid taqsam stejjer tal-familja ma’ qraba barra l-pajjiż iżda tinkwieta dwar il-barrieri tal-lingwa, għodod ta’ chat bħal Lingogram b’traduzzjoni bl-AI inkorporata, jistgħu jgħinuk tkisser l-ostakli inizjali tal-komunikazzjoni. Mhuwiex maħsub biex jissostitwixxi l-lingwa nnifisha, iżda biex jibni l-ewwel pont ta’ komunikazzjoni, li jippermetti li dawk ir-“riċetti sigrieti tal-familja” mitlufa jerġgħu jinqasmu u jinstemgħu.

Tħallix l-aktar “riċetta sigrieta tal-familja” prezzjuża tiegħek tintilef fil-ġenerazzjoni tiegħek.

Minn illum, għid b’kburija lill-oħrajn: “Naf nitkellem żewġ lingwi, il-Mandarin, u d-djalett ta’ art twelidi.”