Lugha ya Kilatini, ambayo zamani ilikuwa “lugha ya mawasiliano ya kimataifa” duniani, ilifaje “kufa”? Jibu lisilotarajiwa.

Mara nyingi tunahisi kwamba Kiingereza kipo kila mahali, kana kwamba ulimwengu mzima unapaswa kukijifunza. Lakini umewahi kufikiria, je, kumewahi kuwa na lugha nyingine katika historia ambayo nayo pia iliwahi kung'ara sana, kama Kiingereza cha leo?

Bila shaka, iliwepo. Nayo ni lugha ya Kilatini.

Kwa kipindi cha karibu miaka elfu mbili, Kilatini kilikuwa lugha rasmi ya Dola ya Kirumi, na lugha ya sayansi, sheria, fasihi, na diplomasia barani Ulaya. Hali yake ilikuwa mashuhuri zaidi kuliko Kiingereza cha leo.

Lakini cha kushangaza, leo, isipokuwa katika sherehe za kidini huko Vatican, hutasikia karibu mtu yeyote akizungumza Kilatini tena.

Basi, lugha hii iliyokuwa na nguvu sana zamani, ilienda wapi baadaye? Ilifanyiwa “mauaji” na nani?

Kutoweka kwa lugha, ni zaidi kama urithi wa mapishi ya familia

Usifanye haraka kuhitimisha. Kutoweka kwa lugha, si kama kesi ya mauaji, bali ni zaidi kama hadithi ya urithi wa mapishi ya familia.

Hebu fikiria, kuna bibi mmoja mwenye heshima kubwa, ana mapishi ya siri ya supu tamu sana, yenye ladha isiyo na mfano. Aliwafundisha watoto wake wote wa familia mapishi haya. Maadamu bibi alikuwa bado hai, kila mtu angepika supu kwa kufuata kikamilifu mbinu yake, na ladha isingebadilika hata kidogo.

Baadaye, bibi akafariki. Watoto nao wakaenda njia zao tofauti, na wakaishi katika miji mbalimbali.

• Mtoto aliyeishi karibu na bahari, alihisi kwamba kuongeza dagaa kidogo kwenye supu kungeifanya iwe tamu zaidi.
• Mtoto aliyehamia bara, aligundua kwamba kuongeza uyoga na viazi vya kienyeji kungefanya supu iwe nzito zaidi.
• Mtoto aliyehamia maeneo ya tropiki, aliweka viungo vikali kwenye supu ili kuifanya iwe na ladha ya kupendeza zaidi.

Baada ya vizazi kadhaa kupita, supu hizi za “matoleo yaliyoboreshwa”, ladha na mbinu zake zote zikawa tofauti sana na mapishi ya asili ya bibi. Zilijitengeneza zenyewe, na kuwa “Supu ya Dagaa ya Kifaransa” yenye ladha ya kipekee, “Supu ya Uyoga ya Kiitaliano”, na “Supu Nzito ya Kihispania”.

Zote zilitokana na mapishi ya bibi, lakini bakuli la asili la “Supu Tamu ya Bibi” lenyewe, halikuandaliwa tena na mtu yeyote. Lilibaki tu katika kitabu hicho cha mapishi cha kale.

Sasa, umenielewa?

Kilatini “hakikufa”, bali kiliendelea “kuishi” kwa namna nyingi tofauti

Hadithi hii, ndio hatima ya Kilatini.

Yule “bibi”, ndio Dola ya Kirumi iliyokuwa na nguvu sana zamani. Na bakuli lile la “supu tamu ya siri”, ndio Kilatini.

Wakati “mkuu wa familia” huyu, Dola ya Kirumi, alipokuwa bado yupo, kutoka Hispania hadi Rumania, kila mtu alizungumza na kuandika Kilatini kilichosanifishwa na chenye kanuni moja.

Lakini Dola ilipoanguka, mamlaka kuu ikapotea, wale “watoto” — ambao ni mababu wa watu wa Ufaransa, Hispania, Italia, n.k., wa leo — walianza “kuboresha” supu hii ya lugha kwa njia zao wenyewe.

Kulingana na lahaja na tabia zao za kienyeji, na kuunganisha maneno kutoka lugha za mataifa mengine (kama vile Kifaransa kilivyojichanganya na lugha za Kijerumani, na Kihispania kilivyochukua maneno ya Kiarabu), walifanya “mabadiliko ya kiasili” kwenye Kilatini.

Polepole, supu hizi za “ladha mpya” — ambazo ni Kifaransa, Kihispania, Kiitaliano, Kireno, na Kiromania za leo — zilianza kuwa tofauti zaidi na zaidi na Kilatini asilia, na hatimaye zikawa lugha mpya kabisa, huru.

Kwa hiyo, Kilatini “hakikuuawa” na mtu yeyote. Hakikufa, bali “kiliishi” kama lugha nyingi mpya. Kiligeuka, kikajitofautisha, kama supu ya yule bibi, ikiyendelea kuishi katika kila nyumba ya mtoto wake kwa namna mpya.

Basi, Kilatini “cha Kale” tunachokiona kwenye vitabu leo na ambacho tunahitaji kukijifunza kwa bidii, ni nini hasa?

Ni kama kitabu hicho cha “mapishi ya urithi wa familia” kilichofungiwa ndani ya droo — kilirekodi mbinu sanifu na maridadi zaidi ya wakati fulani, lakini kiliganda, hakikubadilika tena, na kuwa “kisukuku hai”. Ila lugha yenyewe, iliendelea kukua na kutiririka miongoni mwa wananchi.

Lugha ni hai, Mawasiliano ni ya milele

Hadithi hii inatufundisha ukweli muhimu sana: Lugha ni hai, kama uhai wenyewe, daima iko katika mabadiliko na mtiririko.

Utawala wa lugha unaoonekana kutovunjika leo, katika mkondo mrefu wa historia, unaweza kuwa ni mwenendo tu wa muda.

Mabadiliko ya Kilatini, ingawa yalitengeneza tamaduni mbalimbali na zenye utajiri barani Ulaya, lakini pia yalijenga vizuizi vya mawasiliano. “Vizazi” vinavyozungumza Kihispania havikuweza tena kuwaelewa “ndugu” zao wanaozungumza Kiitaliano.

Hii “kero tamu” imekuwa jambo la kawaida zaidi leo, na kuna mamia au hata maelfu ya lugha ulimwenguni. Kwa bahati nzuri, tunaishi katika enzi ambapo tunaweza kuvunja vizuizi hivi kwa kutumia teknolojia. Kwa mfano, zana kama Lingogram, tafsiri yake ya AI iliyojengwa ndani inaweza kukuwezesha kuwasiliana kwa urahisi na mtu yeyote kutoka kona yoyote ya dunia, bila kujali jinsi “mapishi” ya lugha zao yametofautiana.

Mabadiliko ya lugha yameshuhudia mtiririko wa historia na ubunifu wa binadamu. Wakati ujao, utakapotana na lugha ya kigeni, hebu fikiria kama “chakula cha kienyeji” chenye ladha ya kipekee. Sio kikwazo, bali ni dirisha linaloelekea ulimwengu mpya.

Na ukiwa na zana nzuri, kufungua dirisha hili, itakuwa rahisi zaidi kuliko unavyofikiria.