Huenda Hujui: Kila Siku Unazungumza ‘Ki-Azteki’

Umewahi kujiuliza ni umbali gani uliopo kati yetu na tamaduni za zamani, zilizotoweka?

Mara nyingi tunafikiri kwamba tamaduni kama za Waazteki (Aztec) zipo tu katika vitabu vya historia na makumbusho – zikiwa za siri, za mbali, na zisizo na uhusiano wowote na maisha yetu.

Lakini nikikuambia kwamba si tu unajua lugha moja ya Ki-Azteki, bali huenda hata 'unaizungumza' kila siku?

Usiharakishe kutilia shaka. Hebu tuanze na kitu unachokifahamu kabisa: Chokoleti.

Lugha ya Kale Uliyokuwa Ukiionja

Fikiria, chokoleti ndiyo kitindamlo unachokipenda zaidi. Unaifahamu ulaini wake, ladha yake tamu, na hisia ya furaha inayoleta. Lakini umewahi kujiuliza neno hili lenyewe linatoka wapi?

Neno "Chokoleti" (Chocolate) linatokana na Nahuatl, lugha iliyozungumzwa na Waazteki — 'xocolātl', likimaanisha 'maji machungu'. Ndiyo, ndiyo lugha iliyotumiwa na ustaarabu uliounda piramidi kuu.

Na pia parachichi (Avocado) tunalokula mara kwa mara linatoka katika neno la Kinahuatl 'āhuacatl'. Nyanya (Tomato) nalo linatokana na 'tomatl'.

Hii ni kama umekula mlo wako unaoupenda zaidi maisha yako yote, na siku moja ukagundua ghafla kwamba katika mapishi yake ya siri kuna kiungo cha kale cha ladha ambacho hujawahi kukisikia, lakini ni muhimu sana. Hukugundua 'ladha' mpya, bali hatimaye ulielewa asili ya ladha yake. Uhusiano wako na mlo huo tangu wakati huo umekuwa wa kina zaidi.

Maneno haya tuliyoyazoea, ndiyo 'viungo vya siri' vya Kinahuatl vilivyofichwa kimyakimya katika maisha yetu. Si lugha iliyokufa, wala si mbali isiyoweza kufikiwa. Inaishi mezani mwetu, inaishi kwenye vionjo vyetu.

Lugha Siyo Kisukuku cha Makumbusho, Bali Mto Unaotiririka

Kinachoshangaza zaidi ni kwamba Kinahuatl hakika hakiishi tu katika etimolojia.

Siyo lugha 'iliyotoweka'.

Leo, nchini Mexico, bado kuna zaidi ya watu milioni moja na nusu wanaozungumza Kinahuatl kama lugha yao ya kwanza. Idadi hii, hata inazidi idadi ya wazungumzaji wa lugha rasmi za baadhi ya nchi za Ulaya.

Wanatumia lugha hii kufikiria, kutunga mashairi, kusimulia hadithi, na kuzungumza na familia zao. Siyo mabaki ya kale yaliyohifadhiwa kwenye kabati la kioo, bali ni mto unaotiririka, uliojaa uhai.

Mara nyingi tunaelewa vibaya kwamba duniani kuna lugha chache tu 'muhimu', ilhali lugha zingine, hasa lugha za kiasili, zinaonekana kama mishumaa inayokaribia kuzimika, dhaifu na ya mbali.

Lakini ukweli ni kwamba dunia imejaa 'vito vilivyofichwa' kama Kinahuatl. Vimeunda ulimwengu wetu, vimetajirisha tamaduni zetu, lakini mara nyingi tunavipuuza.

Kutoka 'Kujua Neno' Hadi 'Kumjua Mtu'

Kujua asili ya neno 'chokoleti' ni jambo la kuvutia la kujua. Lakini maana halisi ya jambo hili inazidi hapo.

Linatukumbusha kwamba dunia ni ndogo kuliko tunavyofikiria, na imeunganishwa kwa karibu zaidi kuliko tunavyofikiria. Kati yetu na tamaduni zinazoonekana 'wageni', kwa kweli kumekuwepo na nyuzi zisizoonekana.

Uvumbuzi wa kweli siyo kutafuta mambo ya ajabu katika tamaduni za mbali, bali ni kugundua uhusiano uliopo kati yetu na tamaduni hizo.

Hapo awali, kutaka kuwasiliana na mzungumzaji wa Kinahuatl karibu ilikuwa haiwezekani kabisa. Lakini leo, teknolojia inavunja vizuizi hivi vilivyokuwa haviwezi kuvunjwa. Hatuhitaji tena kuwa wataalamu wa lugha, bali tunaweza kuvuka mapengo ya lugha ili kumjua mtu halisi.

Zana kama Lingogram zina tafsiri yenye nguvu ya akili bandia (AI) iliyojengwa ndani, kukuruhusu kuzungumza kwa urahisi na watu kutoka kila pembe ya dunia. Haitafsiri tu maandishi, bali inakufungulia dirisha kukuruhusu kuona kwa macho yako mwenyewe, na kusikia kwa masikio yako mwenyewe, maisha halisi na mawazo ndani ya utamaduni mwingine.

Fikiria, kupitia gumzo, umemfahamu mzungumzaji wa Kinahuatl kutoka Mexico. Huwezi tena 'kujua' tu neno, bali 'unafahamu' mtu. Unaelewa maisha yake, ucheshi wake, na mtazamo wake kuhusu dunia.

Wakati huo, lugha 'ya kale' itageuka kuwa uhusiano wa kibinafsi wa joto.

Dunia Yako Yaweza Kuwa Kubwa Kuliko Unavyofikiria

Wakati ujao, unapoonja chokoleti, au kuongeza parachichi kwenye saladi, natumaini utakumbuka hadithi iliyo nyuma yake.

Hili si maarifa madogo tu kuhusu lugha.

Huu ni ukumbusho: Dunia yetu imejaa hazina zilizosahaulika na sauti zilizopuuzwa. Hekima ya kweli siyo kushinda yasiyojulikana, bali kwa unyenyekevu na udadisi, kusikiliza na kuungana.

Dunia si ramani bapa ya nchi, bali ni zulia lenye pande tatu, lililofumwa na sauti nyingi za kipekee, na lililojaa uhai.

Sasa, nenda ukasikilize.