Tại sao nói chuyện với người Nhật lại mệt mỏi đến vậy? Đừng học vẹt nữa, một "bản đồ quan hệ" sẽ giúp bạn hiểu ngay lập tức.

Bạn đã bao giờ có cảm giác này chưa?

Khi nói chuyện với người mới quen, đặc biệt là khi đối diện với đồng nghiệp hoặc khách hàng có nền văn hóa khác biệt, bạn luôn cảm thấy phải cẩn trọng, như đi trên băng mỏng. Sợ rằng nói sai một lời, không khí sẽ lập tức trở nên ngượng nghịu, lòng thầm cầu nguyện: "Trời ơi, câu nói vừa rồi của mình có quá xuề xòa không nhỉ?"

Đặc biệt là khi học tiếng Nhật, đối mặt với "kính ngữ (Keigo)" phức tạp, nhiều người đành chịu thua. Rõ ràng đều có nghĩa là "nói", vậy tại sao lại có nhiều phiên bản như 「言う」「言います」「申す」「おっしゃる」 đến vậy?

Nếu bạn cũng có cùng thắc mắc này, tôi muốn nói với bạn rằng: vấn đề không phải là bạn không giỏi ngôn ngữ, hay trí nhớ của bạn kém.

Vấn đề là, chúng ta đều quen coi ngôn ngữ như một "bài tập dịch thuật", mà bỏ qua một "bản đồ xã giao" vô hình ẩn sau giao tiếp.

Giao tiếp không phải là dịch thuật, mà là định vị.

Hãy tưởng tượng bạn đang sử dụng một "GPS quan hệ xã hội". Mỗi lần giao tiếp với người khác, bạn cần phải định vị hai tọa độ:

1. Tọa độ dọc: Khoảng cách quyền lực (Bạn ở vị trí cao hơn, hay tôi ở vị trí cao hơn?)
2. Tọa độ ngang: Khoảng cách tâm lý (Chúng ta là "người trong cuộc", hay "người ngoài cuộc"?)

"Khoảng cách quyền lực" chỉ cấp bậc xã hội, tuổi tác hoặc vị trí trong công việc. Sếp của bạn, khách hàng, người lớn tuổi, đều ở "phía trên" bạn; bạn bè, đồng nghiệp cùng cấp, thì ở cùng một đường thẳng.

"Khoảng cách tâm lý" chỉ mức độ thân thiết của mối quan hệ. Gia đình, bạn thân chí cốt là "người trong cuộc" của bạn (trong tiếng Nhật gọi là uchi), giữa các bạn hầu như không có bí mật, cách tương tác là tự nhiên, tùy ý. Còn nhân viên cửa hàng tiện lợi, khách hàng lần đầu gặp mặt, lại là "người ngoài cuộc" (trong tiếng Nhật gọi là soto), cách tương tác giữa các bạn tuân theo một "kịch bản xã giao" đã được quy ước.

Bản đồ này quyết định bạn nên chọn "lộ trình giao tiếp" nào.

Ngôn ngữ, chính là lộ trình bạn chọn.

Bây giờ, chúng ta hãy cùng xem lại những từ tiếng Nhật gây "đau đầu" đó:

• Khi trò chuyện với bạn thân chí cốt, các bạn ở cùng một đường thẳng trên bản đồ, và khoảng cách tâm lý là bằng không. Lúc này bạn đang đi trên "con đường thường ngày", chỉ cần dùng 言う (iu) một cách thoải mái nhất là được.
• Khi nói chuyện với người lạ hoặc đồng nghiệp chưa thân lắm, các bạn có địa vị ngang nhau, nhưng có một khoảng cách tâm lý nhất định. Lúc này bạn phải đi trên "đường cao tốc lịch sự", dùng 言います (iimasu) mới là đúng mực.
• Khi báo cáo công việc cho sếp lớn hoặc khách hàng quan trọng, họ ở "phía trên" bạn và thuộc "người ngoài cuộc". Lúc này, bạn cần chuyển sang "chế độ khiêm tốn" để trình bày hành động của mình, dùng 申す (mousu) để hạ thấp bản thân.
• Đồng thời, khi nhắc đến hành động của sếp hoặc khách hàng này, bạn lại phải bật "chế độ kính trọng" lên, dùng おっしゃる (ossharu) để tôn vinh đối phương.

Thấy chưa, một khi bạn đã hiểu được "bản đồ" này, ngôn ngữ sẽ không còn là những quy tắc học vẹt nữa, mà là sự lựa chọn tự nhiên dựa trên việc định vị mối quan hệ. Bạn không phải "học thuộc từ vựng", mà là "chọn lộ trình".

Đây không chỉ là logic của tiếng Nhật, mà thực ra nó phổ biến trong bất kỳ nền văn hóa nào. Thử nghĩ xem, bạn sẽ không dùng giọng điệu đùa cợt với bạn bè để nói chuyện với người phỏng vấn, cũng sẽ không dùng lời lẽ khách sáo với khách hàng để trò chuyện với bố mẹ. Bởi vì ngay khoảnh khắc mở lời, bạn thực ra đã thầm hoàn thành việc định vị trong lòng rồi.

Đừng sợ đi sai đường, hãy thử nhìn bản đồ trước.

Vậy nên, để thực sự nắm vững một ngôn ngữ, và thiết lập kết nối sâu sắc với người khác, điều mấu chốt không phải là học thuộc lòng tất cả ngữ pháp, mà là rèn luyện "ý thức bản đồ".

Lần tới khi bạn cảm thấy căng thẳng, không chắc nên mở lời như thế nào, đừng vội vàng tìm kiếm "câu này nói thế nào bằng tiếng Anh/tiếng Nhật".

Hãy tự hỏi bản thân vài câu hỏi trong lòng trước:

• Khoảng cách quyền lực giữa tôi và người này là như thế nào?
• Khoảng cách tâm lý của chúng tôi bây giờ là bao xa? Là "người trong cuộc" hay "người ngoài cuộc"?

Khi bạn có thể trả lời rõ ràng hai câu hỏi này, nên dùng giọng điệu nào, từ vựng nào, câu trả lời thường sẽ tự nhiên hiện ra. Điều này hiệu quả hơn bất kỳ cuốn sách ngữ pháp nào.

Tất nhiên, khi khám phá một "bản đồ" văn hóa xa lạ, việc lạc đường là điều khó tránh khỏi. Lúc này, nếu có một hướng dẫn viên thông minh sẽ giúp bạn thoải mái hơn rất nhiều. Ví dụ như một công cụ như Lingogram, đây là một ứng dụng trò chuyện tích hợp dịch thuật AI. Khi bạn vượt qua rào cản văn hóa và ngôn ngữ, không chắc chắn về việc dùng từ có phù hợp hay không, nó có thể giúp bạn truyền tải chính xác thiện ý và sự tôn trọng của mình, giúp bạn tự tin hơn khi kết nối với mọi người trên khắp thế giới, thay vì làm cho cuộc trò chuyện trở nên bế tắc.

Hãy nhớ rằng, mục tiêu cuối cùng của ngôn ngữ không phải là sự hoàn hảo, mà là kết nối.

Lần tới trước khi mở lời, đừng chỉ nghĩ xem nên nói gì, mà hãy xem các bạn đang cùng đứng ở đâu trên bản đồ.

Đây, mới chính là bí mật thực sự của giao tiếp.