Grammatikani koʻr-koʻrona yodlashni bas qiling! Bu sirni egallang va har qanday tilni osonlikcha oʻzlashtiring.

Sizda ham shunday tajriba boʻlganmi?

Bir necha oy vaqt sarflab, qalin grammatika kitobini boshidan oxirigacha yodlab chiqqansiz. Ega, kesim, toʻldiruvchi, aniqlovchi, hol kabi barcha qoidalarni suv qilib ichib yuborgansiz. Ammo birov bilan suhbatlashishga kelganda, miyangiz boʻshab qoladi va qancha urinmang ham, birorta ham tabiiy gap ayta olmaysiz.

Biz har doim til oʻrganishni matematika oʻrganishga oʻxshatib, barcha formulalarni (grammatik qoidalarni) oʻzlashtirsak, barcha masalalarni (barcha gaplarni) hal qila olamiz deb oʻylaymiz. Ammo natija koʻpincha shunday boʻladiki, biz “grammatika ustasi, muloqot mitti”siga aylanib qolamiz.

Nima uchun shunday boʻladi?

Bugun men siz bilan inqilobiy bir fikrni boʻlishmoqchiman: Til oʻrganish usulimiz boshidanoq notoʻgʻri boʻlgan boʻlishi mumkin.

Sizning muammoingiz grammatikada emas, balki “retsept”da.

Tasavvur qiling, ovqat pishirishni oʻrganmoqchisiz.

Ikki xil usul bor. Birinchisi, siz “Sichuan oshxonasi klassik retseptlari” kitobini oldingiz, unda “Mapo Tofu”ni tayyorlash batafsil yozilgan: 300 gramm natriy tofu, 50 gramm qiyma mol goʻshti, 2 osh qoshiq doubanjiang sousi, 1 choy qoshiq sichuan qalampiri kukuni… Siz qadam-baqadam, biron bir bosqichni oʻtkazib yubormasdan qatʼiy rioya qildingiz va yakunda haqiqatan ham mazali Mapo Tofu tayyorladingiz.

Ammo muammo shundaki, agar bugun tofu boʻlmasa, faqat tovuq koʻkragi boʻlsa, nima qilasiz? Agar uyda doubanjiang sousi boʻlmasa, faqat tomat sousi boʻlsa, siz hali ham ovqat pishira olasizmi? Siz juda ehtimolki, ojiz boʻlib qolasiz.

Mana bu anʼanaviy grammatika oʻrganishdir – biz shunchaki “ingliz tili retseptlari” yoki “yapon tili retseptlari” kitobini yoddan oʻrganayotgan boʻlamiz. Biz ega (S) feʼl (V) oldida boʻlishini bilamiz, xuddi retseptda avval yogʻni, keyin goʻshtni solish kerakligini aytgandek. Ammo biz nima uchun bunday qilish kerakligini tushunmaymiz.

Endi ikkinchi usulga qaraylik. Siz aniq retseptlarni emas, balki oshpazlikning asosiy mantiqini oʻrganasiz. Siz “umamiy” (Umami), “nordonlik”, “shirinlik”, “olovning harorati” va “taʼm” nima ekanligini tushundingiz. Siz “umami”ni yaratish uchun goʻsht, qoʻziqorin yoki soya sousidan foydalanish mumkinligini; “qatlamlilik”ni oshirish uchun ziravorlar qoʻshish mumkinligini bilasiz.

Ushbu asosiy tamoyillarni oʻzlashtirgach, siz boshqa hech qanday retseptga bogʻliq boʻlmaysiz. Oldingizda kartoshka boʻladimi yoki baqlajon boʻladimi, Xitoycha qozonmi yoki Gʻarbiy pechmi, siz yaratmoqchi boʻlgan “taʼmga” (yaʼni, siz ifodalamoqchi boʻlgan maʼnoga) koʻra, mahsulotlarni erkin birlashtirib, mazali taomlar yaratishingiz mumkin boʻladi.

Mana shu, tilning haqiqiy siri.

Barcha tillar, bitta “taʼm tizimi”ni baham koʻradi.

Tilshunoslar kashf qilishdiki, dunyodagi minglab tillar – ingliz tilidan xitoy tiligacha, murakkab nemis tilidan sodda yapon tiligacha – garchi “retseptlar” (grammatik qoidalar) ming xil boʻlsa-da, ammo ularning asosiy “taʼm tizimi” (semantik mantiq) hayratlanarli darajada bir xil.

Bu “taʼm tizimi” nima? Bu biz insonlarning dunyoni kuzatish va uni tasvirlashga urinish usulimizdir.

1. Asosiy narsa “otlar” va “feʼllar” emas, balki “barqarorlik” va “oʻzgarish”dir.

“Otlar narsa, feʼllar harakat boʻlishi kerak” degan qattiq qoidalarni unuting.

Spektrni tasavvur qiling: bir uchida juda barqaror holatlar bor, masalan, “togʻ” va “tosh”. Ikkinchi uchida esa juda beqaror, dinamik hodisalar, masalan, “portlash” va “yugurish” mavjud. Dunyodagi hamma narsa shu spektrda oʻz oʻrnini topa oladi.

Biz aytayotgan har bir gap, mohiyatan, shu spektrdagi maʼlum bir nuqta yoki hududni tasvirlashdan iborat. Bu qaysi birining ot, qaysi birining sifat ekanligini qattiq ajratishdan koʻra muhimroqdir.

2. Asosiy narsa “ega” va “toʻldiruvchi” emas, balki “hikoyadagi rollar”dir.

Biz har doim “ega-kesim-toʻldiruvchi” (SVO) yoki “ega-toʻldiruvchi-kesim” (SOV) kabi gap tuzilmalaridan boshimiz qotadi. Ammo bular shunchaki turli tillarning “taomni dasturxonga tortish odatlari”dir.

Haqiqatan muhimi shundaki, bir hodisada (bir hikoyada) har bir element qanday rol oʻynaydi.

Masalan, ushbu gap: “The glass shattered.” (Shisha sindi.)

Anʼanaviy grammatikaga koʻra, “shisha” egadir. Ammo chuqurroq oʻylab koʻring, shisha oʻzi biror narsa qildimi? Yoʻq, u faqatgina “sinish” oʻzgarishining obʼekti boʻldi. U hikoyaning “bosh qahramoni” (harakatni bajaruvchi) emas, balki “jabrlanuvchisi” (qabul qiluvchi)dir.

Buni tushunish, kim ega, kim toʻldiruvchi ekanligi ustida bosh qotirishdan yuz barobar muhimroqdir. Chunki qaysi tilda boʻlishidan qatʼi nazar, “biror narsaning oʻzi sinishi” haqidagi bu hikoyaning oʻzi umumiy. Siz bu asosiy hikoyani tushunsangiz, keyin oʻsha tilning “taomni dasturxonga tortish odatlari”ni (gap tuzilishini) qoʻllasangiz, tabiiy gaplarni ayta olasiz.

Avval maʼno, keyin tuzilma. Mana shu barcha tillarning universal paroli.

Tilni “bosh oshpaz” kabi qanday oʻrganish mumkin?

Buni oʻqib, siz shunday savol berishingiz mumkin: “Gapning magʻzini tushundim, ammo aniq nima qilishim kerak?”

1. “Gapni tahlil qilish”dan “sahna hissini his qilish”ga oʻting. Keyingi safar chet tilida biror gapni eshitsangiz yoki oʻqisangiz, uning grammatik tarkibiy qismlarini tahlil qilishga shoshilmang. Miyangizda uni “chizishga” harakat qiling. Bu qanday sahna? Kim harakat qilyapti? Kimga taʼsir qilindi? Nima oʻzgarish yuz berdi? Bu manzarani aniq “koʻra olganingizda”, siz uning asosiy maʼnosini tushunib olasiz.

2. “Qoidalarni yodlash”dan “hikoyani tushunish”ga oʻting. “Majhul nisbatning tuzilishi be+feʼlning oʻtgan zamon sifatdoshi” deb yodlashdan koʻra, yaxshisi, “majhul” hikoyasining mohiyatini tushuning – “qabul qiluvchini” taʼkidlab, “harakatni bajaruvchini” zaiflashtirish. Buni tushungan boʻlsangiz, gap tuzilishi qanchalik murakkab boʻlmasin, uning maqsadini bir qarashda anglay olasiz.

3. “Maʼnoni tarjima qilishga” yordam beradigan vositalarni qabul qiling. Til oʻrganishning yakuniy maqsadi – dunyoning turli burchaklaridagi odamlar bilan fikr va hikoyalar almashishdir. Bu jarayonda yaxshi vositalar sizga “retsept” toʻsiqlarini yengishga va boshqa odamlarning fikrlarining “taʼmini” bevosita tatib koʻrishga yordam beradi.

   Masalan, Intent kabi sunʼiy intellekt tarjimasi oʻrnatilgan chat ilovasi, uning qiymati shunchaki “soʻz almashtirish”dan ancha koʻproqdir. U sizga eng asosiy maqsad va maʼnoni tushunishga va yetkazishga yordam beradi. Chet ellik doʻstlaringiz bilan suhbatlashayotganda, u sizga grammatika toʻsiqlarini yengishga yordam beradi, shu bilan siz bir-biringizning “hikoyalaringiz” va “taʼmlaringiz”ni boʻlishishga eʼtibor qaratishingizga imkon beradi va haqiqiy toʻsiqsiz chuqur muloqotni amalga oshiradi.

   U orqali siz dunyoning turli burchaklaridagi “bosh oshpazlar” bilan bevosita suhbatlashishingiz va ularning oʻz tillarida bu dunyoni qanday “pishirayotganini” his qilishingiz mumkin.

Demak, doʻstim, grammatikani dunyoni kashf etish yoʻlingizdagi kishan boʻlishiga yoʻl qoʻymang.

Esingizda boʻlsin, siz son-sanoqsiz qoidalarni yodlashi kerak boʻlgan talaba emassiz, siz ijod qilishni oʻrganayotgan “bosh oshpaz”siz. Siz dunyoni qanday kuzatishni va maʼnoni qanday his qilishni tugʻma bilasiz – bu eng asosiy, butun insoniyat uchun universal til.

Endi siz shunchaki yangi “oshpazlik” koʻnikmalarini oʻrganayapsiz. Qoidalardan qoʻrqishni tashlang, dadil his qiling, tushuning va yarating. Siz kashf etasizki, til oʻrganish zavqli va ilhomlantiruvchi mazali sayohat boʻlishi mumkin.